Początek XX wieku charakteryzowało narastające napięcie w stosunkach międzynarodowych, zwłaszcza w Europie. Mocarstwa rywalizowały o kolonie i strefy wpływów. Miało to związek z gwałtownym rozwojem gospodarczym i poszukiwaniem surowców oraz uzyskaniem rynków zbytu. Ponadto mocno rozwijały się ruchy narodowe ludów bez własnego państwa. Głównie dotyczyło to narodów słowiańskich (poza Rosjanami) a także Rumunów, Mołdawian, Albańczyków, Irlandczyków, Finów, Litwinów, Łotyszy i Estończyków. Prawdziwym tyglem Europy od dawna były Bałkany. Słabnące Imperium Osmańskie nie było w stanie utrzymać swojego stanu posiadania w Europie. Mieszkające tam narody były silnie wspierane przez Rosję także z powodów religijnych związanych z prawosławiem. Tu w latach 1912 i 1913 wybuchły dwie wojny bałkańskie. Wykazały słabość Turcji, ale jednocześnie brak zgody wśród odradzających się narodów bałkańskich. Gdy rok później w Sarajewie dojdzie do zamachu na austriackiego następcę tronu, Europa, a z koloniami także i świat stanie na krawędzi wojny. Państwa Centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy) wystąpią przeciwko Państwom Ententy (Francja, Wielka Brytania i Rosja).
W miesiąc po zamachu 28.07.1914 roku wojna stanie się faktem. Wojna zwana I światową pochłonęła 10 mln żołnierzy, a około 20 mln odniosło rany. Trudno ustalić liczbę cywilnych ofiar walk, chorób i śmierci z głodu. Uczestniczyły w niej 33 państwa (oraz ich kolonie) z pięciu kontynentów.
Dla Polaków mieszkających w trzech różnych państwach wojna była w pewnym sensie oczekiwaną nadzieją na odzyskanie niepodległości. Pierwszy raz od ponad 100 lat kraje, które dokonały rozbiorów teraz stanęły przeciwko sobie. Chcąc pozyskać silnego moralnie żołnierza starali się obiecywać „coś” Polakom gdy wygrają wojnę, która miała skończyć się do Bożego Narodzenia 1914 roku, a trwała do późnej jesieni 1918 roku.
Już w pierwszych dniach wojny tworzą się polskie formacje wojskowe. Największe znaczenie miały powstałe za zgodą Austrii Legiony Polskie, którym początek dała Pierwsza Kompania Kadrowa – 6.08.1914 wyruszyła z krakowskich Oleandrów na front przeciwko rosyjskiej armii. Twórcą Legionów i dowódcą 1. Brygady był późniejszy marszałek Polski Józef Piłsudski. Miały one ogromne znacznie moralne, stały się zalążkiem polskiego wojska i przypominały Europie o dążeniu Polaków do odbudowy własnego państwa. Gdy państwa centralne całkowicie wyprą z ziem polskich armie rosyjskie jesienią 1916 roku w akcie 5 listopada cesarze Niemiec i Austro-Węgier zapowiedzieli, że utworzą z ziem zaboru rosyjskiego samodzielne państwo polskie. Rok później utworzono trzyosobową Radę Regencyjną składającą się z Polaków, która miała sprawować ograniczoną władzę na terenie tzw. „Kongresówki”. W tym czasie zmieniło się nastawienie Józefa Piłsudskiego do Niemiec i Austro-Węgier, który postanowił z nimi zerwać. W tym celu wywołał „kryzys przysięgowy” za co został aresztowany i osadzony w więzieniu, ostatecznie w twierdzy wojskowej w Magdeburgu, gdzie przebywał do końca wojny.
Wybuch 2. rewolucji w Rosji, zwłaszcza rewolucji październikowej eliminuje Rosję z wojny po stronie Ententy. Ułatwia to sojusznikom na Zachodzie bardziej zdecydowanie i konkretnie wypowiadać się w sprawie polskiej.
W 1917 roku władze francuskie godzą się na utworzenie Armii Polskiej do której masowo wstępowali nasi rodacy z obu Ameryk i Europy, a także jeńcy wojenni z armii niemieckiej. Jej dowódcą został generał Józef Hallera od koloru mundurów zwana była „błękitną armią”. Zwierzchnictwo polityczne objął nad wojskiem polskim Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. Komitet Narodowy Polski był faktycznym reprezentantem interesów polskich na Zachodzie. Ważnym momentem w 1. wojnie światowej było też przystąpienie do Ententy – Stanów Zjednoczonych Ameryki w 1917 roku. Orędownikiem polskiej niepodległości stanie się sam prezydent USA Woodrow Wilson, ale chyba jeszcze bardziej Edward House – nieformalny doradca prezydenta, a prywatnie przyjaciel wybitnego polskiego kompozytora i pianisty Ignacego Jana Paderewskiego. To właśnie jego zabiegi i starania sprawiły, że o Polsce i Polakach zacznie się w USA głośniej mówić, poznawać jej historię i los zniewolonych ludzi.
Przygotowane przez Edwarda Housa orędzie Wilsona, a wygłoszone w styczniu 1918 roku w punkcie 13 zawierało stwierdzenie, że Stany Zjednoczone są zwolennikiem utworzenia niepodległej Polski z dostępem do morza. Poparcie tak wielkiego mocarstwa nie mogło być przez nikogo zlekceważone. Potwierdzeniem tego miała być tzw. Deklaracja wersalska, w której Francja, Wielka Brytania i Włochy (przeszły do Ententy w 1915 roku) za jeden z celów wojny uznały utworzenie państwa polskiego.
Poparcie mocarstw zachodnich, tworzenie własnego wojska, rewolucje w Rosji, rozpad Austro-Węgier, klęski Niemiec na froncie zachodnim i abdykacje cesarzy przyśpieszyły uzyskanie niepodległości. Ogromne wrzenie rewolucyjne wśród niemieckich żołnierzy, marynarzy i robotników zmusiły dowództwo do zawarcia rozejmu w Compiegne 11.11.1918 roku i do zaprzestania walk.
W tym samym czasie wraca do Warszawy wypuszczony z twierdzy magdeburskiej Józef Piłsudski wraz ze swym przyjacielem późniejszym generałem Kazimierzem Sosnkowskim. 10.11 na Dworcu Wileńskim w Warszawie witają go tłumy zwolenników. Witany jest jak zbawca ojczyzny.
Rozpoczyna się samoistny proces rozbrojenia Niemców, którzy w większości mają dość wojny i chcą wrócić do domu. Wystraszona i nielubiana przez rodaków Rada Regencyjna w obawie przed zamieszkami 11.11.1918 roku przekazuje władzę nad wojskiem Józefowi Piłsudskiemu, a trzy dni później (14.11.) czyli równo 100 lat temu całość władzy i rozwiązuje się.
Piłsudskiemu podporządkowują się wszystkie lokalne ośrodki władzy polskiej: Tymczasowy Rząd Ludowy w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele, Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie z Wincentym Witosem na czele, Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie, Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu. W ten sposób tworzyła się niepodległa Polska. 16.11 ogłoszono wszem i wobec powstanie wolnej Polski, a 18.11 powołano pierwszy rząd z Jędrzejem Moraczewskim na czele. Wobec bardzo radykalnych nastrojów społecznych zaproponowano cały szereg reform i postanowień bardzo postępowych. Jednym z nich było powszechne prawo wyborcze dla kobiet i mężczyzn i 8 godzinny dzień pracy, które wyprzedziły pod tym względem kraje zachodnie. Poza utworzeniem wojska, ważne było także tworzenie administracji rządowej, przygotowanie wyborów i likwidacji analfabetyzmu, a może jeszcze bardziej tworzenie polskiego szkolnictwa. Dotyczyło to zwłaszcza zaboru rosyjskiego. Zatem wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego w lutym 1919 roku przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego było również bardzo ważnym osiągnięciem.
Ten wielki, pierwszy entuzjazm trzeba było jeszcze potwierdzić czynami. Rozgorzała walka o granice. Zwycięskie powstanie wielkopolskie, walki z Ukraińcami o Lwów, z Czechami o Cieszyn, trzy powstania śląskie, wojna z bolszewicką Rosją oraz decyzje traktatu wersalskiego wyznaczą granice II Rzeczpospolitej. A włączenie do Polski Litwy Środkowej w 1922 roku ostatecznie określą kształt nowego państwa. Niestety ta „pierwsza wolność” nie trwała długo, bo już 17 lat później wybuchnie II – jeszcze większa i krwawsza światowa wojna.
Radość z niepodległości była jednak wielka „przeżywaliśmy mimo późnej jesieni najpiękniejszą wiosnę naszego życia” tak mówili świadkowie tamtych wydarzeń.
Już 17 listopada 1918 roku odbył się w Warszawie Marsz Niepodległości, na ulice Warszawy wyszli niemal wszyscy jej mieszkańcy. Brali w nim udział członkowie ponad 100 organizacji i stowarzyszeń. Wszędzie powiewały biało-czerwone flagi, grano na instrumentach, bawiono się, śpiewano, wznoszono radosne okrzyki i wiwaty.
Międzywojenna Polska jak na krótki okres istnienia, mimo obiektywnych przeszkód i niepowodzeń, miała sporo sukcesów. Reforma walutowa i skarbowa, ujednolicenie prawa i szkolnictwo obowiązkowe, reforma rolna, zbudowanie magistrali kolejowej Śląsk - Porty, budowa miasta i portu w Gdyni, budowa nowych połączeń kolejowych do stolicy, elektryfikacja warszawskiego węzła komunikacyjnego, budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, osiągnięcia w dziedzinie nauki, powstanie nowych wyższych uczelni, rozwój kinematografii, osiągnięcia w dziedzinie literatury, muzyki, sztuki szeroko rozumianej, powstanie polskiego radia, rozwój sportu i pierwsze olimpijskie medale, upowszechnianie turystyki, stworzenie floty wojennej, handlowej oraz pasażerskiej. To były efekty wspólnego dzieła i czynu jaki wywodził się z tego nieukrywanego spontanicznego entuzjazmu wolności. Wojna to piekło, ale Polakom w ostatecznym rachunku dała wolność.
Obyśmy nigdy nie musieli przezywać tragedii wojny dla utrzymania niepodległości.
Nasze pokolenie nie zna niewoli, prześladowań, upokorzeń, zesłania, katorgi, katowania i zabijania.
Jesteśmy dziś krajem o ustabilizowanej pozycji. Krajem ludzi mądrych, dobrych i przedsiębiorczych. Należymy do europejskiej wspólnoty państw. Sojusz wojskowy z NATO pozwala wierzyć w nasze bezpieczeństwo.
Jako Europejczycy i Polacy szanujemy wartości uniwersalne – tolerancję, szacunek dla innych, wsparcie dla biednych i poszkodowanych, niesienie pomocy uciśnionym. Postrzegani jesteśmy jako naród bardzo gościnny w różnych aspektach tego pojęcia. W domu o nazwie Polska jest miejsce dla wszystkich, którzy wybrali ją jako swoją Ojczyznę. I niech tak będzie zawsze!